ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐ

Հրազդանում սկսած հին ժամանակներից մինչև մեր օրերը, ծիսական կարգերն ընտանիքներում և գյուղացիներին հասարակական կենցաղում յուրօրինակ տեղ են գրավել՝ դրական և թե բացասական առումներով։ Դրականի դերը այն է, որ որոշ ծեսեր կարգ ու կանոն են մտցրել գյուղացիների կյանքում ու կենցաղում։        
 Ծես, ծիսական կարգը դա մարդկանց միմյանց հետ ունեցած ուղղակի հարաբերություններն են։ Այս տարիների ընթացքում դասակարգվելով գյուղի ունևոր և չունևոր խավերի մեջ, ծեսերի զգալի մասը վեր է ածվել տիրողների և հպատակների (գյուղացիներ լեզվով ասած՝ գյուղի կառոլների հասարակ մարդու հարուստի քյասիբի) հարաբերությունների չափանիշի։ Գյուղացիների մեջ ընդունված ծիսական կարգերից են՝ ղեկավարման, հաղթանակի, ընդունելության, լրաբերության, պարգևատրության, նվիրաբերության, ազգականացման, ողջունման և այլն։ Ղեկավարմանը վերաբերվող ծեսերը գյուղացիների մոտ հատուկ հարաբերությունների մեջ են եղել  հատկապես իրենց տոհմի, ընտանիքի, ցեղի, ինչպես նաև գյուղի ղեկավարների հետ։ Ղեկավարման ծիսական կարգով ենթակաները մեծարել են առաջնորդներին՝ ըստ նրանց գրաված պաշտոնի ու դիրքի անվանել առանձին տիտղոսավոր անուններով (տանուտեր, գլավնի, նախագահ, գյուղապետ, թաղապետ) և այլն։ Արտահայտելով այս և այն տիտղոսներով, մեծարել ազգի մեծերին, իրենց վերնախավին, հասարակությունը այն արել է ելնելով իրենց շահերից։ Օրինակ՝ տոհմի  մեծին (նահապետին) հայրիկ պատվանունով դիմելով, նրան համեմատել են միապետի և աստծո հետ։

Համայնքում 19-րդ դարի սկզբնելում եղել է մի սովորույթ գերդաստանի զառամյալ նահապետն իր ղեկավարությունը ավագ որդուն հանձնելիս, ձեռքերը լվանում էր նրա ձեռքերի վրա և նրա ճակատը համբուրում, որպեսզի իրեն էությունը ամբողջովին անցներ հաջորդին։

Ծիսական կարգերից է եղել նաև ընծայաբերության սովորությունը։ Ծիսական այս կարգը լայն տարածում ունի կենցաղում, որը նույնիսկ պարտադիր է դարձել, դրանք մեծ ծանոթ այն ընծայություններն են, որ տրվում է հարսնացուին ու փեսացուին, նորածին երեխային ու մորը, քավորին ու քահանային տոնական օրորին հյուր գնալիս և այլն։ Դեռ հնուց հասարակության մեջ ձևավորվել է ( կաշառք) ընծայաբերության սովորությունը, որը որպես մի տեսակ (վարձ) հասնելով անասելի չափերի, մեզ է հասել կալվածատիրական ժամանակաշրջանից։ Ընծայաբերության մի զգալի մաս էլ գյուղացիք նվիրաբերում են եկեղեցուն, սրբերին,կատարելով զոհաբերության, նաև ծիսական այլ արարողություններ։ Կարևոր են եղել հաղթանակի հետ առնչվող ծեսերը։
Այս 180 տարիների ընթացքում Հրազդանցին տարբեր ժամանակաշրջաններում մասնակցել է պատերազմների և շատ ժամանակներում հաղթանակած տուն վերադառնալով կարողացել է ճաշակել այդ հաղթանակի բերկրանքը։ Եվ որպես ծիսական կարգ, տոնվել է բնակիչների կողմից։ Ամեն տարի հայրենական մեծ պատերազմում և արցախյան պատերազմում  զոհված մեր ազատամարտիկների հուշարձան կոթողների մոտ մեծ շարքով, ծիսական կարգով, երգ ու պարով տոնվում են հաղթանակի տոները։ Պաշտոնական ընդունելության մեջ մտել է տոհմի մեծերի, ցեղապետի, պաշտոնավոր մարդկանց ընդունման ու դիմավորման կարգերը։ Պաշտոնյային ընդունելիս ցուցաբերել են տարբեր ծիսական կարգեր։ Դիմավորման և ընդունելության ժամանակ հասարակությունը պարտավոր էր խանարհաբար բարևել՝ գլխարկը հանելով գլխահատ խոնարհվում էր նրա առջև։ Խիստ պաշտոնական ծեսերով դիմավորում և ընդունում էր իր աշխարհիկ և հոգևոր տերերին։ Ընդ որում այս պաշտոնական բնույթ կրող դիմավորումների և ըբդունելությունների ժամանակ հասարակությունը պարտավոր էր որոշակի ստրկամտություն ցուցաբերել։

Գյուղացիների կենցաղում ընդունելության ծիսակատարությունները տեղի էին ունենում հիմնականում  ամուսնության հյուրընկալման-հյուրասիրման ժամանակ։ 19-րդ դարից սկսած այս ծիսական կարգերը զգալի փոփոխություններ են կրել։ Ընտանիքներում պահպանվում էին ծնողների, զավակների, հարսների փոխհարաբերությունները, ծիսական ողջույնները, համբուրվելը և այլն։ Գյուղացիների մեջ պահպանվել է ողջունելու և բարևելու տարբեր ձևեր՝ շփմամբ բարևելու ամենատարածված ձևը ձեռքով դիմացինի ձեռքը սեխմելն է, իսկ երեսը, ձեռքը համբուրելը սակավ էր տարածված։ Ողջույնի հին ձևերից էին աղջիկների և կանանց կողմից տարեց կանանց և տղամարդկանց ձեռքերը համբուրելը և ձևական համբուրելը։ Գյուղացիների մոտ գրեթե անփոփոխ են մնացել բարեկամների, խնամիների և ընկեր ընկերուհիների երեսը համբուրելու և ողջունելու նախնական ձևը։ Ձեռքով բարևելը որպես հին բարևաձև կենցաղում անփոփոխ է մնացել, բայց որոշ պաշտոնյաների, իշխանավորների աջ ձեռքը սեխմելով հասարակ մարդը երկու ձեռքով է թոթովում նրա ձեռքը։ Օրվա պահերին բանավոր ողջույնները ունեն հետևյալ ձևերը՝ առավոտյան < բարի լույս>, կեսօրին <բարի օր>, երեկոյան <բարի իրիկուն>։ Այս բոլորի պատասխան ողջույններ <ասու բարին>, <բարով հազար բարի>։ Գիշերվա հրաժեշտի պահին <կիշեր բարի>- ին պատասխանում էին <լուս բարի> ձևով։ Այս բոլոր բարևելու ձևերը փոխադարձ հարգանք էր միմյանց նկատմամբ։ Ուրախալի լուրերը տեղ հասցնելու սովորությունները այժմ էլ կարևոր տեղ են գրավում հրազդանցու կենցաղում։ Լրաբերության այդ սովորությունը հայտնի է աչքալուսենք անունով, որը հին ժամանակներից սկսած մինչև մեր օրերը կիրառվում է հատկապես ամուսնության, ծննդաբերության ժամանակ, որովհետև այդ երկուսն էլ կարևոր են ժողովրդի կյանքում։ Գյուղացիների մոտ հին սովորություններից և ծեսերից էր մարմնի վրա դաջմամբ (նկարներ և խորհրդանշական նախշաձևեր պատկերելը), որը մինչև 20-րդ դարի կեսերը պահպանվում էր նաև գյուղի մի շարք կանանց մոտ երեսների, ձեռներեսների դաջելը, կրծքերի վրա սև ներկելով որոշ նշումներ անելը, սիրած տղաների սկզբնատառեր գրելը և այլն։ Ինչպես աշխարհիկ կյանքում, այնպես էլ կրոնական սովորություններում գյուղացիների մոտ հնից եկած ծեսերից է մատաղ անելու սովորությունը, որը կամավոր կերպով աստվածներին և սրբերին զոհ մատուցելու ընդհանուր կարգ է եղել։ Այդ ծիսական կարգերը մինչև օրս էլ մնացել են կենցաղի մեջ։ Ծիսական կարգերը գյուղացիների կյանքի անբաժանելի մասն են եղել և կարևոր նշանակություն են ունեցել նրանց կյանքում և կենցաղում։

ԽԱՂԵՐ

Խաղը համարվում է աշխատանքի ծնունդը, որովհետև այն ներկայացնում է աշխատանքային պրոցեսների և օգտակար այլ գործողությունների վերակրկնություն։ Այդ իմաստով էլ խաղը նույնքան հին է, որքան բանական մարդը։

Ժողովրդական խաղերն իրենց ամբողջության մեջ ազգագրական նյութերի շտեմարան են, որոնք մեզ են ներկայացնում մեր ժողովրդի ամբողջ կենցաղի ու մշակույթի տարրերը։

Ժողովրդական խաղերը մեզ ժառանգություն է մնացել մեր նախնիներից, որոնք գյուղաղան թաղամասերի տարբեր հատվածներում խաղարկվում էին մինչև 80-ականների վերջերը։

Ստորև ներկայացնում ենք մի քանի խաղերի օրնակներ, որոնք գրեթե վերացել են երեխաների խաղացանկից.

Չլիկ-Դաստա

Չլիկ-դաստա խաղում էին միայն տղաները։ Կարող էին մասնակցել երկուսից ութ երեխա, բաժանվելով երկու խմբի։ Խաղի համար հարկավոր էր ութսուն-քառասուն քայլ հրապարակ։ Խաղահրապարակի մի կողմի կենտրոնում փորվում էր մի հողեր չորս-վեց սմ խորությամբ ու տրամագծով։ Խաղի համար հարկավոր էին նաև երկու փայտիկներ, մեկի երկարությունը հիսուն-յոթանասուն, մյուս չլիկները տասնհինգ-քսանհինգ սմ, որի ծայրերը, որպես կանոն, սրած էին լինում։ Բացի այդ խաղացողների ձեռքին կարող էին լինել ուրիշ փայտեր ևս։ Թիմերը պայմանավորվում էին խաղալ հեծնելեն կամ  <<Կալ>> դնելեն, որը ոչինչ չէր տալիս խաղացողներին, միայն հաղթող թիմը պարծենում էր, թե այսքան կալ գրինք ձեր վրա։ Հեծնելեն խաղալը հաղթող թիմին հնարավորություն էր տալիս հեծնելու պարտվողներին։

 Խաղը սկսողների պապը վերցնում էր երկար փայտ, կանգնում հոշկի մոտ ու չլիկը (կարճ փայտիկը) խաչարև դնելով երկար փայտի վերջավորության մոտ, որտեղից բռնել է, ասում է չլիկ։ Հակառակորդ թիմը, որը ցրված էր լինում դաշտում, կանչում է պատրաստ ենք։ Այս լսելուց հետո չլիկ նետողը թեթև նետում էր վեր և ապա ձողի երկար ներքևի մասով ուժեղ խփում օդում թռչող չլիկին, որը թռչում էր դեպի մյուս թիմը և որի անդամներն աշխատում էին բռնել այն օդում թռչելիս։ Եթե հաջողվում էր, ապա թիմերի դերը փոխվում էր։ Երբեմն չլիկը ոչ թե բռնում էին, այլ որևէ մեկն իր ձեռքի փայտով, կամ ուղղակի ձեռքով, խփում էր։ Այդ դեպքում չլիկ խփողը <<մեռնում>> էր, այսինքն ժամանակավորապես խաղից դուրս էր գալիս, իսկ եթե տեղի չէր ունենում ոչ մեկը և ոչ էլ մյուսը և չլիկը ընկնում էր գետին, ապա խփողը իր ձեռքի փայտը դնում էր հոշկի վրա (պառկած), իսկ հակառակորդ թիմի անդամներից մեկը, որպես կանոն պապը չլիկի ընկած տեղից այն նետում էր դեպի հոշկը այնպես, որ կպչի հոշկի վրայի փայտին։ Եթե հաջողվում էր, ապա չլիկ խփողը <<մեռնում>> էր, իսկ եթե չլիկով ձողին խփողը վրիպում էր, ապա չլիկ խփողը վերցնում էր այն և փայտը իր ուսերի բարձրության պահելով , չլիկի հետ, վերջինիս ձեռքից բաց էր թողնում հոշկի վրա։ Երբ չլիկն ընկնում էր, տվյալ խաղացողը ձեռքի փայտով խփում էր չլիկի մի ծայրին՝ նայած հարմարության։ Այդ հարվածից չլիկը վերև էր թռչում ու հեռանում էր հոշկից։ Չլիկը օդում եղած ժամանակ խաղացողը կարող էր իր ձեռքի փայտով հարվածել չլիկին, որպեսզի ավելի հեռու թռչի հոշկից։ Երեք հարված տալուց հետո, երբ հակառակորդ թիմից գտնվում էր մեկը, որը կարող էր թռչել հոշկից մինչև չլիկի ընկած վերջին կետը, ապա թույլ էին տալիս թռչելու։ Դիցուք, չլիկն ընկել էր հոշկից մեկից հինգ մետր հեռավորության վրա։ Եթե հաջողվում էր թռչել, ապա չլիկ խփողը <<մեռնում>> էր փայտն ու չլիկը կանգնում էր թիմից որևէ մեկին, իսկ եթե չէր կարողանում թռչել կամ այնքան հեռու էր ընկնում որ թռչելու մասին խոսք լինել չէր կարող (հինգ և ավելի մետր), ապա գրանցվում էր որպես հաղթանակ՝ ցորեն անվամբ։ Այսպես խաղը շարունակվում էր։ Այնուհետև, երբ նորից չլիկը այնքան հեռու էր ընկնում, որ չէին կարող թռչել, ապա նոր հաղթանակի անունը դնում էին <<գարի>>, երրորդ՝ պոչուկ, չորրորդ արդեն հեծնելու համար էր և չլիկը հոշկից հետո խփում էին որքան կարելի է հեռու, քանի որ ուր ընկներ չլիկը, մինչև այնտեղ հաղթողները հեծնում էին պարտվողներին, ով ու հետ գնացել էր հեծնելու։ Երբ խփելու ժամանակ չլիկին խփում էին, որ հոշկից թռչի, այդ պահին հակառակորդ թիմի խաղացողները շրջապատում էին, որպեսզի խաղացողը չլիկին խփելիս՝ որսան։ Եթե այդ հաջողվում էր․ ապա թիմերի դերերը փոխվում էին։

Ճան (ՃԱՆ-ԽԱՂ)

Խաղում էին միայն տղաները, կարող էին մասնակցել երեք-չորս երեխա(հիմնականում փոքր զատիկի օրերին)։ Խաղի համար գծում էին մի շրջան, մոտ մեկ մետր տրամագծով, որի եզրից ութ-տասը քայլ հեռու գծում էին մի ուղիղ գիծ։ Գծի վրա շարում էին ճաները, յուրաքանչյուր խաղացողից՝ մեկ, երկու հատ ըստ պայմանավորվածության։ Ճան չլինելու դեպքում կարող էր լինել ճուկ, ճուկը մեկ ճան էր։

Խաղացողները կանգնում էին ճաների գծի վրա և նետում իրենց <<դախկերը>>։ Ճաներին առաջին հարվածը տալու իրավունքը պատկանում էր նրան, ում դախկը շրջանագծի ներսում ընկնում էր բոլորից հեռու։ Հարվածողը, եթե կարողանում էր խփել  շրջանագծի ճաներին և այն հեռացնել գծից մեկ թիզ և ավելի, ապա վերցնում էր դուրս ընկած ճանը և իր դախկի ընկած տեղից նորից խփում մնացած ճաներին, իսկ եթե նրա դախկը շարված ճաներից մոտ էր ընկնում, այդ դեպքում ոչ թե խփում, այլ ճռտում էր։

Խփողի դախկն <<ղուշ>> կանգնելու դեպքում, նրան իրավունք էր վերապահում խփել երկրորդ անգամ, եթե նույնիսկ վրիպում էր։ Եթե հարվածելու կամ <<ճռտելու>> ժամանակ խփողին հաջողվում էր երկու և ավել ճան դուրս բերելու միանգամից, ապա բոլոր ճաները նրանն էին։ Հարվածողը, երբ մեկ կամ ավելի ճան էր, դուրս բերում շարքից, այնուհետև իր դախկով պիտի խփեր մյուս խաղացողների դախկերին, որտեղ էլ որ նրանք ընկած լինեին։ Եթե վրիպում էր, խաղն անցնում էր հաջորդին, ում դախկը շրջանագծում վերև էր կանգնած, չվրիպելու դեպքում խաղը շարունակվում էր։ Ճան խաղը այդպես շարունակվում էր մինչև բոլոր ճաները տարվում էին, որից հետո նորից էին դնում ու խաղը շարունակում։

Ծանոթություն

Կողմերը ունեին իրենց անվանումները, կողքի փոսիկով կողմը կոչվում էր բագ կամ բեգ, նրա դիմացի հանդիպակած կողմը էշ, տափակ, բայց էիչ ուռուցիկ կողմը՝ սոֆի նրա հանդիպակած փոսիկով կողմը կոչվում էր գող։ Ճանի գլխի վրա երկարությամբ կանգնելը կոչվում էր կոթ, որը հազվադեպ էր լինում։

Խաղի ժամանակ, երբ մի կողմնակի երեխա էր մոտենում, խաղացողներն անմիջապես պետք է ասեին՝ չուռ, չասելու դեպքում մոտեցողը կարող էր վերցնել գետնին եղած բոլոր ճաները ասելով չուռ՝ չեք ասել։ Սա վերաբերում էր ճաներով բոլոր խաղերին։

Հոլախաղ(հոլ)

Համայնքում հոլախաղը նույնպես մեծ տարածում ուներ։

Այն հիմնականում խաղում էին տղաները, երբեմն նաև աղջիկները։

Հոլը (ֆռիկը) պատրաստվում էր փայտից, մի կողմով լայն էր ու տափակ,աստիճանաբար կոնուսաձև նեղանում էր և այդ վերջավորության վրա, շեղակի գլխարկով ամրացվում էր երկաթյա մեխ, որը կոչվում էր <<ֆռկի մըխ>>, իսկ ինքը՝ ֆռիկը, կոչվում էր չարխաքաշ։

Կար հոլախաղի երեք ձև։

Հոլի համար անհրաժեշտ էր ունենալ նաև ութսուն - իննսուն սմ երկրությամբ հաստթել <<կայթան>>։ Անցյալում խանութներում այդ թելից վաճառում էին։ Կայթանը փաթաթում էին ֆռիկի վրա դարսելով, իսկ մյուս ծայրը(օղճիթ) անելով հագցնում էին ցուցամատին։ Ձեռքը և ոտքը բարձրացնում էին մեկ հպումով, առաջ գալով ուժեղ նետումէին գետնին։ Թելը ֆռիկի վրայից քանդվում էր ու հոլը իներցիայով սկսում էր պտտվել իր առանցքի շուրջը մեխի վրա։ Երբ մի քանի երեխաներ ցանկ անում էին հոլերով խաղալ, հավաքում էին հոլերը և քառասուն - հիսուն սմ գցում էին ցած։ Բոլոր խաղացողների հոլերը աստիճանաբար, մի քանի անգամ գցելով,  կանգնելով իրենց հիմքի վրա,  դուրս էին գալի և վերջում մնում էր մեկ հոլ։ Վերջում մնացած հոլը մնում էր գետնին, մնացած խաղացողներն իրենց հոլերով սկսում էին նետել ֆռացող հոլի վրա։ Եթե մեկի նետած հոլը չէր կպչում գետնին ֆռացող հոլին, ապա նա իր հոլը քանի դեռ պտտվում էր, ձեռքի մեկ հպումով վերցնում էր ու տանում խփում ընկած հոլին։ Եթե այդ գործողության ժամանակ, մինչև բերելը և ընկած հոլին խփելը, խփողի հոլը դադարի պտտվելուց, այդ ժամանակ նրա հոլն էր դրվում գետնին և մյուսներն էին սկսում հարվածել իրենց հոլերով։

Ծանոթություն

Եթե հարվածելիս խփողի հոլը իր մեխով ուժեղ կպչում էր ընկած հոլին, ճեղքում էր այն, կամ ընկածի մեխը դուրս էր գալիս, ապա խաղից առաջ՝ պայմանավորվածության համաձայն, <<մեխը՝ քաշողինա>>, այդպիսի դեպքերը լինում էին հազվադեպ։

Եթե խաղին մասնակցում էին մոտ ընկերներ կամ եղբայրներ, սրանցից  մեկի հարվածի ժամանակ մյուսներն իրենց հոլի <<կայթանի>> թելը փաթաթում էին ձեռքի վրա, թելի ծայրը բարակացնում, ձեռքը վեր բարձրացնելով ասում՝ ես լույսն եմ, իսկ դու մութը։ Իբր թե այս գործողությամբ լուսավորում էին ընկերոջ հարվածը, որպեսզի այն անվրեպ լինի։

Եթե հարվածողներից մեկի հոլը չէր կպչում ընկած հոլին և ձեռքով էլ չէր կարողանում վերցնել, տանել, խփել ընկած հոլին,  մյուս խաղացողներն այլևս առաջին հոլին չէին խփում, այլ հարվածում էին նոր ընկած հոլին։

《Հրազդանի բանավոր պատմությունները》ծրագրի շրջանակում Հրազդանի քաղաքային զբոսայգում հանդիպում ունեցանք《Նինահար》մշակութային կազմակերպության հիմնադիր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Մշակույթի նախարարության ոսկե մեդալակիր,《Ռաֆայելյաններ》 պարային դպրոցի տնօրեն,《Քարվանսարա》 գրքի հեղինակ և Հրազդան համայնքի մշակութային կյանքում մեծ ավանդ ներդրած Մանվել Ռաֆայելյանի հետ։ Հանդիպման ժամանակ քննարկեցինք Հրազդանի գյուղական, հետո արդեն քաղաքային համայնքի ձևավորման ու զարգացման դժվարին ճանապարհ անցած տեղի բնակչության ուղին։
Հարց ու պատասխանի միջոցով պարզեցինք Հրազդանի մյուս անվանման` Ախտայի ծագումնաբանությունը, որի հետ կապված պարոն Ռաֆայելյանը ներկայացրեց ուշագրավ փաստեր` թուրք֊ պարսկական պատերազմից հետո իրենց տներ վերադարձած տեղացիների մասին, ինչպես նաև պատմեց《քոռ֊ախտեցի》հայտնի պիտակի առաջացման իրական պատմությունը, որը կապված էր դեռևս 1900֊ական թվականներին Վերին Ախտայում (ներկայումս գյուղ Լեռնանիստ) տարածված կատարախտ հիվանդությամբ։ Իսկ բնակչության շրջանում այս թեմայի շուրջ մի շարք հումորային պատմություններ են տարածված։ Պարոն Ռաֆայելյանի ներկայացրած պատմություններից պարզ դարձավ, որ Հրազդանն անցել է բարդ ուղի. մի հարկի տակ ապրել են բոլորովին տարբեր աշխարհայացքներով մարդիկ, ճանապարհել և ընդունել է գաղթականներ, ովքեր իրենց հետ տարել և բերել են իրենց մշակույթն ու սովորությունները։
Իհարկե, սրանով չի ավարտվում Հրազդանի պատմությունների շարքը, սա ընդամենը պատմության մի փոքր մասն էր, սպասեք ավելիին։ Սիրենք մեր քաղաքը, և ուսումնասիրելով պատմության հին էջերը` բացահայտենք մեզ համար նոր ու զարմանալի էջեր։

Մեր նախաձեռնող խմբի հաջորդ հետաքրքիր հարցազրույցը կայացավ փիլիսոփա, պատմաբան, Կոտայքի մարզպետարանի կրթության, մշակույթի և սպորտի վարչության գլխավոր մասնագետ, մարզի և Հրազդանի տարածաշրջանի հայագիտությամբ զբաղվող Մինաս Պետրոսյանի հետ։
📝Հանդիպման ժամանակ հիմնականում խոսեցինք Հրազդանում բնակություն հաստատած մարդկանց միջև եղած հակասությունների մասին, իսկ ավելի կոնկրետ, պարոն Պետրոսյանը պատմեց 1960֊1970֊ական թվականների ընթացքում ներգաղթի ժամանակ Հրազդանում հաստատված Շամխորի(Գարդմանա աշխարհ) և հարակից շրջանների գյուղերից եկած հայերի և տեղացիների միջև անհամաձայնությունների մասին։ Իհարկե հակասությունները խորը չէին, դրանք աստիճանաբար վերացան, երբ սկսվեց 1988 թվականի հզոր շարժումը։ Շարժումը նպաստեց մոռանալ բոլոր տարաձայնությունները և համախմբվել մեկ գաղափարի շուրջ` պայքարելով հանուն մեր հայրենիքի ազատության ու անկախության։
📍Հատկանշական է այն փաստը, որ Հրազդանը, ի տարբերություն մյուս համայնքների, չնայած վատ պայմանների, և հողերի պակասուրդի, միևնույնն է ընդունել է գաղթականներին, ովքեր հետագայում կարողացել են ստեղծել իրենց տնտեսությունները։
📌📍Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ յուրաքանչյուր հակասություն հաղթահարվում է ինքնաբերաբար` կամքի ու դրանք լուծելու ցանկության, հանդուրժողականության ու ընդհանուր գաղափարի առկայության պայմաններում։